Przytoczony opis został zacytowany z publikacji "BURZLIWA HISTORIA MARKUSZOWA" - Sławomir Łowczak - Markuszowskie Towarzystwo Regionalne - Markuszów 2001.
Nazwa Markuszów pochodzi najprawdopodobniej od założyciela i pierwszego właściciela wsi leżącej w dolinie rzeczki Łachy. Mógł on się nazywać Marcus (czyli Marek) i po dodaniu przyrostka -owice powstała nazwa miejscowości. Niestety brak nam dzisiaj jakichkolwiek danych historycznych potwierdzających te domysły. Pierwsza pisemna wzmianka o Markuszowicach po¬chodzi z roku 1317. Wtedy to książę Władysław zwany z racji niskiego wzrostu Łokietkiem na prośbę Dzierżaka - kanonika kra¬kowskiego, prebendarza (dawniej mianem prebendy określano dochody przypadające duchownym jako wynagrodzenie za spełniane obowiązki) kolegiaty św. Floriana na Kleparzu (zmarłego na przełomie 1332-1333 r.) i jego brata Ostasza z Bejsc, podstolego krakowskiego (protoplasty rodu Firlejów zmarłego między 1340-45 r.) przeniósł Markuszowice z prawa polskiego na pra¬wo średzkie. Działo się to dnia 30 listopada 1317 roku w Krakowie. Książę krakowski dążąc do zjednoczenia pod swoim panowaniem wszystkich dzielnic potrzebował poparcia, znany był więc z tego, że popierający go możnowładcy dla swych osad uzyskiwali liczne przywileje gospodarcze, sądownicze i samorządowe. Być może, dlatego, już w roku 1330 Markuszowice uzyskały przeniesienie z prawa średzkiego na znacznie korzystniejsze prawo magdeburskie. Wprowadzenie reformy według „prawa niemieckiego", wywodzącego się ze sprawdzonych na ziemiach nad Mozą i Renem wzorów, wprowadziło istotne zmiany w trzech sferach życia wsi. Nieregularne dotychczas osadnictwo komasowano w bardziej zwartą zabudowę, a wszyscy osadnicy otrzymywali od właścicie¬la ziemskiego w dziedziczne i swobodne dysponowanie jednakowej wielkości działki (o obszarze mniej więcej 1 łana, co odpowiada w przybliżeniu dzisiejszym 16 ha) o podobnej jakości gruntów. W sferze gospodarczej sytuacja chłopa polepszała się, gdyż jego obowiązki względem właściciela ziemskiego z tytułu użytkowania gruntów sprowadzano do ściśle określonej kwoty pieniężnej oraz danin naturalnych, co umożliwiało chłopu zaplanowanie rozwoju swego gospodarstwa i swobodne dysponowa¬nie uzyskiwaną nadwyżką, w interesie chłopa leżała zatem jak najbardziej wydajna produkcja, co przyczyniało się do podnoszenia poziomu kultury rolnej. Stworzono także samorząd lokalny nazywany „ławą" wybierany spośród mieszkańców wsi, który pod przewodnictwem sołtysa zajmował się wszystkimi sprawami związanymi z lokalnymi problemami nie wyłączając sądownictwa. Parafia Markuszowice została utworzona w latach 1374 -1424. Najstarsze akta „Konsystorza Lubelskiego" z roku 1424 wymieniają już wtedy parafię Markuszewice. Także Jan Długosz pisze w swoim dziele "Liber beneficiorum" o Markuszewicach, a nie o Markuszowicach, co może sugerować iż używano jednak tej pierwszej nazwy. Oddajmy jednak głos Długoszowi: Markuszewice w 1430 roku mają kościół drewniany pod wezwaniem św. Małgorzaty. Proboszcz markuszewski ma cztery łany pola na swój użytek, musi jednak płacić dziesięcinę klasztorowi świętokrzyskiemu 00. Benedyktynów ". Do parafii należą wsie: Markuszowice, Kalenie, Kłoda, Ostrebłoto, Ostaszów. W czasach Długosza, zatem cała wieś jak i proboszcz płacili dzie¬sięcinę klasztorowi znajdującemu się do dzisiejszego dnia na Świętym Krzyżu. Podległość dziesięcinna Markuszowa klasztorowi benedyktynów na Łysej Górze pozwala przesunąć datę lokacji tej miejscowości na znacznie wcześniejszy okres niż 1317 rok. Wiąże się to z tym, że na ziemi lubelskiej benedyktyni otrzymali nadania dziesięciny po najazdach Rusinów w latach 1132-1135 od Bolesława Krzywoustego i biskupa Radosta8. Wskazuje to pośrednio na to, iż już w początkach XII wieku Markuszowice (być może pod inna nazwą) już istniały. Podobnie rzecz się ma z Boguchwałowicami i Drzewcami oraz z Gutanowem (płaciły one także dziesięcinę klasztorowi benedyktynów na -Łysej Górze) - Piotr Firlej w 1380 roku odziedziczył te miej¬scowości lokując w nich na tzw. starych łanach nowych osadników. Właścicielem tych włości był przejściowo. Co ciekawe, sąsiadujące z Zabłociem Góry wchodzą w czasach Długosza wraz z Gutanowem w skład parafii Garbów, a w parafii Markuszów występują znacznie później (wiadomo że w roku 1678 należą do parafii Markuszów). W roku 1351 cały majątek, w tym i Markuszowice odzie¬dziczył, po Ostaszu jego syn Eustachy (miał brata Stanisława, który zmarł bezpotomnie) piastujący funkcję kasztelana lubel¬skiego i podstolego krakowskiego. Nieborak wkrótce zmarł - w 1359 r. i jego majątek został podzielony w roku 1380 pomiędzy dwóch synów (Piotra i Jakuba). Markuszowice przejął w spadku Piotr. Od podziału majątku w 1380 roku w Lubelskiem wyod¬rębniły się dwie linie Firlejów. Właściciele kluczy dóbr wokół Bochotnicy i Markuszowa piszący się z Bejsc oraz Firlejowie z Dąbrowicy posiadający Mełgiew i Dąbrowicę. Prawnukowie Ostasza a synowie Piotra Jaśko i Andrzej Fir¬lejowie byli kolejnym spadkobiercami majątku. Początkowo majątkiem zarządzał Jaśko. W dniu 8 stycznia 1399 roku Jaśko Firlej sprzedał dobra Bochotnica wraz z zamkiem za sumę 550 grzywien Klemensowi z Kurowa. Jednak od roku 1409 do 1420 panem na Markuszowicach oraz właścicielem dóbr nieopodal Radomia został jego brat Andrzej. Po nim w roku 1425 dziedzicem Markuszowic i Kalenia zostaje syn Andrzeja - Jan. W roku 1438 został on podczaszym lubelskim, a w roku 1440 był już kasztelanem żarnowskim. Jan z ojcem zabiegali o rozwój swych włości. Na północ od Markuszowic zostały założone wsi Ostaszów (Choszczów) i Kłoda, stało się to pomiędzy rokiem 1380 a 1451. Nabyli ponadto w tym okresie od Piotra z Bochotnicy wieś Kalinie (Kaleń) -notowaną już w 1420 roku. Założyli także przed 1422 rokiem nową wieś Ostrebłoto (dzisiejsze Zabłocie), włączając w jej obręb część starych łanów. Oni także prawdopodobnie ufundowali drewniany kościół św. Małgorzaty. Jan był wyjątkowo skrupulatnym i pilnującym swych spraw gospodarzem. Wiódł liczne spory sądowe o długi i szkody z sąsiadami (z Drzewc, Rąblowa). Oskarżał byłego proboszcza Markuszowic ks. Stanisława proboszcza z Regowa o bezprawne wyłowienie z markuszowskich stawów ryb o wartości. 12 grzywien. Udzielał licznych poży¬czek pod zastaw majątkowy. Dzięki temu jego włości systema¬tycznie się powiększały. W 1454 roku po siedmioletnich zabiegach wytyczył granice swych południowych włości oddzielając je od Gutanowa i Góry (Gór). Jan swój dość duży majątek rozdzielił pomiędzy trzech sy¬nów; Dzierśława, Eustachego i Andrzeja, oraz pięć córek. Klucz markuszowski został podzielony między Eustachego i Dziersława. Eustachy zmarł na początku lat 80-ych XV wieku pozostawiając na dobrach markuszowskich dwóch synów - Jana i Zbigniewa. Dobrami markuszowskimi zarządzał ostatecznie Jan Markuszewski. W roku 1518 od króla Zygmunta I Starego otrzymał godność stolnika lubelskiego. Gałąź Firlejów posiadająca Markuszewice (Markuszowice) przybrała od miejscowości miano Markuszewskich (później Markuszowskich). Markuszowska gałąź rodu Firlejów władała Markuszowicami do początków XVI wieku, kiedy to po wygaśnięciu tej gałęzi rodowej na córce Jana Markuszewskiego, Katarzynie Kazanowskiej sędzinie łukowskiej majątek przeszedł do głównej linii Firlejów - będących jednym z najmożniejszych rodów rycerskich pomiędzy Wisłą a Bugiem. Stało się to w roku 1521, wtedy to wspomniana powyżej żona Bartłomieja Kazanowskiego sprzedała odziedziczony po ojcu Janie Markuszewskim majątek, na który składały się wsie Markuszowice, Zabłocie, Kalinie (Kaleń) i Ostaszów (Choszczów). W tym czasie te miejscowości były warte 1300 florenów, gdyż taką sumę zgodził się zapłacić za te włości nowy właściciel kasztelan krakowski Mikołaj Firlej z Dąbrownicy. Pewne prawa do tego majątku posiadała także przyrodnia siostra Katarzyny Barbara, ale najprawdopodobniej została spłacona przez nowego właściciela, gdyż nie rościła do tych włości jakichkolwiek pretensji. Miejscowości te nie mogły znaleźć się w lepszych rękach, bowiem ród Firlejów stał wtedy u szczytu potęgi i w kolonizacji obszarów pomiędzy Bugiem a Wisłą poniósł wyjątkowe zasługi. O randze i znaczeniu rodu, który rozpoczynał władanie Markuszowcami niech świadczy fakt, że stanowiska wojewodów lubelskich sprawowali z rodu Firlejów herbu Lewart kolejno: Mikołaj (w latach 1507-1515), jego syn Piotr (w latach 1538-1545), syn Piotra Jan (w latach 1561-1563), brat Jana Mikołaj (w roku 1588), oraz syn Jana Piotr (w latach 1617-1619). Dla rozwoju Markuszowic najbardziej przyczynił się wspomniany już wojewoda lubelski i ruski Piotr Firlej syn Mikołaja, który był inicjatorem i głównym sprawcą przekształcenia Markuszowic w miasto. On także przekształcił wcześniej Janowiec, Lewartów (dzisiejszy Lubartów) oraz Baranów w ośrodki miejskie. Nadawanie tym miejscowościom przywilejów związanych z lokacją na prawach miasta przyczyniało się do ich rozwoju, a co za tym idzie zwiększało zyski ich właściciela. To, że aktualny herb gminy Markuszów przedstawia firlejowskiego Lewarta na błękitnym tle, natomiast herbem gminy Baranów był pierwotnie • także Lewart, ale na tle czerwonym (obecnie jest to baran), jest związane z tym iż według zasad heraldyki barwa czerwona przysługuje miejscowości która uzyskała prawa miejskie wcześniej i to właśnie dlatego. Baranów lokowany nieco wcześniej niż Markuszów ma w tle herbu czerwień, a Markuszów błękit.
Dokładne ustalenie daty miejskiej lokacji Markuszowic nie jest dzisiaj możliwe, tym niemniej jest rzeczą pewną że musiało to nastąpić pomiędzy rokiem 1531 gdy występowały jeszcze jako wieś, a rokiem 1557 gdy występowały jako miasto (przy podziale majątku Piotra pomiędzy jego trzech synów: Jana, Andrzeja i Mikołaja). Także nieco później bo w roku 1569 w rejestrze poborowym Markuszowice występują jako miasto. Niektórzy zawężają datę lokacji miasta do lat 1531 -1553, lub nawet sprowadzają lokację do roku 1550. W roku 1531 bowiem Markuszowice występują jeszcze jako wieś, a rejestr podatkowy z roku 1553 wspomina o podatku miejskim, płaconym od domów i rzemiosł (określanym mianem szosu) wynoszącym dla Markuszowic 5 złotych i 4 groszy. Niestety nie całe Markuszowice dostąpiły zaszczytu zostania miastem. Południowa część Markuszowic znajdująca się za kościołem parafialnym została pozbawiona tego przywileju i oddzielona od Markuszowic jako wieś Markuszowice-Łany. W tej wsi znajdował się także markuszowski folwark. Już w czasach gdy Markuszowem zarządzał Jan Sobieski dokładnie w roku 1674, odłączoną od Markuszowa część zaczęto nazywać mianem Łany.
Młode miasto nieźle się zapowiadało, miało dogodne położenie przy głównym trakcie łączącym Lublin z Mazowszem. Ciekawostką budzącą nasz lokalny patriotyzm może być fakt, że kiedy w 1386 roku wielki książę litewski Jogajłła (spolszczono to później na Jagiełło) jechał objąć tron polski, to Markuszowice były jednym z pierwszych mijanych miast mogących złożyć hołd okrzyczanemu w Lublinie królem, władcy. Kraków z racji odległości musiał niestety dłużej czekać na przybycie księcia, który wkrótce po chrzcie przyjął imię Władysława i zapoczątkował jedną z najpotężniejszych dynastii w dziejach środkowej i wschodniej Europy.
GDZIE MIESZKAMY
odwiedzających online
Wersja do druku
